Leon de Winter – De Ruimte Van Sokolov

Zakelijke gegevens

Titel: De ruimte van Sokolov
Auteur: Leon de Winter
Uitgever: Uitgeverij de bezige bij (Amsterdam)
Jaar van uitgave: 1996
Druk: 9e druk

Korte samenvatting

Het boek gaat over verschillende delen van het leven van Sasja Sokolov. Toen hij nog jong was, mocht hij al naar een van de beste scholen van de Sovjet Unie. Hij ontmoet daar Lev, die zijn beste vriend wordt. Beiden zijn jood maar dit houden ze geheim. Als ze ouder worden komen ze allebei bij het hetzelfde project te werken, de ontwikkeling van de Oktjabr, een nieuw type raket. Bij de lancering gaat er iets mis en de raket ontploft. Twee kosmonauten komen om het leven. Later blijkt dat Lev de raket heeft opgeblazen door expres een fout te maken. De KGB onderzoekt dit ongeluk. Sokolov krijgt ruzie met zijn vrouw en gaat scheiden. Hij wordt door de KGB naar de andere kant van Rusland gezonden om daar te gaan werken. Daar regelt hij dat hij naar Israël mag. Hij krijgt daar een baan als straatveger. Door geestelijke problemen lukte het niet een andere baan te krijgen. Op een dag komt hij Tanja tegen, die zijn nieuwe buurvrouw is. Sokolov is een tijdje later getuige van een moord en hij denkt dat Lev het heeft gedaan. Wat later ook waar blijkt te zijn. Sokolov sluit zich een paar dagen van de wereld af en zuipt zich helemaal plat. Als hij wakker wordt zit Lev naast hem. Lev neemt Sokolov mee en geeft hem een huis, kleren en verder alles wat hij nodig heeft. Sokolov wil met Tanja trouwen. Zij wil dat alleen maar als hij zich laat besnijden. Als hij in het ziekenhuis ligt te herstellen van deze operatie, komt Lev hem vragen of hij iemand wil vermoorden. Lev wordt gechanteerd. Sokolov wil hem met enige tegenzin toch wel helpen en besluit deze man te vermoorden. Als hij de moord heeft gepleegd, komt Sokolov er achter dat de bom, waar hij alles mee moest opblazen, meteen zou afgaan als hij hem aanzette. Dan zou hij zelf dus ook opgeblazen worden. Hij stopt de bom bij Lev in de auto en gaat terug naar het ziekenhuis. Lev wordt in zijn auto opgeblazen. Sokolov krijgt al het geld en de zaak van van Lev.

Voorlopige mening

Inhoudelijke argumenten

2a. De hoofdpersonen van het boek zijn de raketdeskundige Sokolov en Lev twee vrienden die elkaar hebben leren kennen op een school voor hoogbegaafden. Het is een vriendschap vol verraad van beiden maar ondanks het verraad hebben ze een bloedband gezworen en dus altijd vrienden te blijven. Het onderwerp is duidelijk vriendschap, want het boek gaat er eigenlijk voornamelijk over dat Sasja en Lev als vrienden opgroeien en elkaar jaren later weer tegenkomen. Twee vrienden die samen werken in Rusland, uit elkaar gaan door verraad. De een wordt rijk, de ander komt in de goot. En de rijke helpt de arme hieruit. Maar daar staat wat later blijkt wat voor tegenover. Het onderwerp ligt niet echt in mijn belevingswereld, maar ik kan me er wel iets bij voorstellen. Het onderwerp is best populair maar ik had nog nooit eerder zo’n boek gelezen. In het begin vond ik het wel een beetje lang duren voordat het verhaal echt een beetje vorm kreeg. Je krijgt door middel van flashbacks steeds kleine puzzelstukjes van Sokolov en uiteindelijk kom je erachter dat ondanks zijn heilige principes dat hij het zelf absoluut niet is.

Structurele argumenten

3a. Het verhaal in ingedeeld in vier delen en een later. Die vier delen zijn ook weer opgedeeld in hoofdstukken, samen zijn er 32 hoofdstukken. Aan het einde staat er ook nog een dank. Ik denk dat de schrijver hiervoor heeft gekozen omdat het de karakterontwikkeling/puzzelstukjes van Sokolov symboliseert. Sokolov verandert op het eind naar iemand die zichzelf meer ruimte gunt in de morele ruimte. In het begin hield Sokolov zich namelijk heel erg aan zijn principes terwijl hij eigenlijk net zo erg is als Lev. Hij moet eerst zelfkastijding ondergaan (drank) om hierachter te komen. Ik vond het fijn dat het verhaal in verschillende delen was opgedeeld omdat je zo een duidelijke structuur in het verhaal krijgt. Ik kon goed volgen wat er belangrijk was in welk stukje en zo zie je ook duidelijk hoe Sokolov verandert.

3b. Het verhaal speelt zich voornamelijk af in Tel Aviv. Het is dan ook niet vreemd dat deze plaats het best beschreven is. Je leert de straatnamen en de typerende wijken goed kennen. De andere plaatsen waar Sokolov gewoond heeft worden kort beschreven. Ik vond fijn om te lezen want zo kon ik me goed inleven. Er waren geen overbodig veel details maar er waren ook niet te weinig details. Het verhaal speelt zich in Israel af en duurt enkele maanden. Het verhaal wordt meerdere malen onderbroken door flashbacks waarin iets vertelt wordt over de jeugd van Sokolov of zijn tijd die hij met Lev eerder had doorgebracht. Het heden van het verhaal speelt zich af in de tijd van de Golfoorlog in 1991 toen Irak de oliestaat Koeweit bezette en dreigde Israel te vernietigen met raketten. Doordat het verhaal zich in een oorlogsperiode afspeelde kreeg het voor mij een bepaalde spanning. Ik hou van spannende verhalen en daarom vond ik het ook leuk om dit boek te lezen. Ondanks dat Sokolov samen ging werken met Lev had ik wel het idee dat er nog een addertje onder het gras zou zitten. En inderdaad mijn vermoeden werd bevestigd: Lev probeert Sokolov te vermoorden. Ik vind het leuk dat Sokolov dan uiteindelijk ‘wint’ door Lev te vermoorden. Emotioneel gezien is Sokolov alles kwijt want Lev had namelijk een verhouding met zijn geliefde, zoals ook al met zijn ex-vrouw het geval was.

3c. Het taalgebruik gedurende het boek is eigenlijk vrij gemakkelijk te begrijpen. Alleen de stukjes waar er over de kosmos en over andere natuurkundige aspecten gesproken wordt vond ik soms lastig om te volgen. Maar er stonden weinig moeilijke woorden in. Bij de politieke woorden zoals marxisme moest ik soms wel weer even opzoeken wat er precies met die beweging bedoeld werd. Het is voor immers alweer een lange tijd geleden dat ik geschiedenis heb gehad. Door het op te zoeken werd het wel makkelijker om het boek te volgen en te begrijpen.

Persoonlijke argumenten

Morele argumenten

Met dit boek wil Leon de Winter vragen aan de orde stellen: mag je iemand doden die probeert jou te doden, uit zelfverdediging? Mag je iemand uit wraak doden? Mag je iemand doden die je toekomst wil vernietigen? En ten slotte: mag je iemand doden van wie je alleen maar hebt gehoord dat hij de toekomst van iemand anders wil vernietigen?

Definitieve mening

Inhoudelijke argumenten

2b. Het verhaal gaat om de band met de joodse traditie, angst, schuld en schaamte. Zowel Sokolov als Lev zijn Russische joden die naar emigreren en niet vanzelfsprekend succesvol zijn, ongeacht de kwaliteit van hun kennis. De twee vrienden zijn elkaars tegen polen, Sokolov is een moralist terwijl Lev een amorele pragmaticus is. Lev geloof dus dat de waarheid alleen door het te testen in de praktijk bevestigd. Beide hoofdpersonen gaan erg ver, Lev is een moordenaar en zelfs de principiële Sokolov dood iemand als is het met een hoger doel. Sokolov ontwikkelt zicht dus tot een persoon met meer morele ruimte. Ik heb nog nooit een boek gelezen zoals dit boek. Het was een dik boek en soms vond ik het moeilijk om alles te volgen. Vooral als er natuurkundige aspecten worden benaderd. Ook vond ik het thema interessant. Ondanks dat het voornamelijk om de vriendschap gaat en het verraad ervan vond ik het ook leuk om te lezen dat ze ondanks het verraad nog gewoon met elkaar omgaan. Ook vind ik het bijzonder dat Leon de winter zo goed op de hoogte is van alles wat hij in zijn boek aanbod laat komen. Hiermee bedoel ik: de ontwikkeling van de ruimtevraart, het leven in Sovjet-Unie en over de wapenhandel. Zo zegt Doeschka Meijsing van de Elsevier ook: “Het aardige aan De ruimte van [Sokolov] is dat De Winter goed op de hoogte is van het dagelijks leven in de voormalige Sovjet-Unie; van de ontwikkelingen in de ruimtevaart; van het Sovjet-systeem waar joden er beter aan doen ‘geheime joden’ te zijn. willen ze dezelfde voorrechten genieten als de andere Sovjet-burgers. Even goed is De Winter op de hoogte van het reilen en zeilen in de internationale wapenhandel. Cynisme is troef, zowel in het communistische Rusland als in het Israëlische kapitalistische systeem.”

Structurele argumenten

Persoonlijke argumenten

Ik kon niet echt heel erg meevoelen met de hoofdpersonen. Sokolov vond ik wel enigszins zielig omdat zijn beste/enige vriend hem steeds bedriegt en hij steeds weer intrapt. Hij raakt verslaafd aan alcohol, een zwakte, en wordt bang van zijn eigen herinneringen. Lijkt me ontzettend vervelend om jaren lang dag in dag uit door zo’n verslaving die nare gedachten weer op te moeten rakelen. Verder vond ik dat de schrijver wel een plezierige schrijfstijl heeft. Het leest gemakkelijk weg en ondanks dat het boek veel bladzijden bevat bleef ik tot het laatst geboeid. Ook vond ik dat het verhaal realistisch geschreven was. Al helemaal omdat het verhaal zich in een tijd van oorlog afspeelde waarin angst en bedrog veel voorkwam. Hierdoor kon ik me ook goed inleven. Ik kan me alleen niet identificeren met de hoofdpersonen omdat ik ten eerste zelf niet van een etnische afkomst ben en ten tweede omdat ik nog nooit in zo’n situatie ben terecht gekomen. Het verhaal heeft me niet op een bepaalde manier aangegrepen. Het enige wat ik zielig vond is dat Sokolov heel gemakkelijk te manipuleren valt en hij vaak bedrogen wordt. Ik vond het fijn dat alles zo gedetailleerd werd beschreven waardoor je eigenlijk automatisch in het verhaal komt te zitten. De onvoorspelbaarheid van het boek vond ik ook leuk. Ik had in eerste instantie niet verwacht dat Sokolov in staat zou zijn om ook nog eens Lev te vermoorden, maar dat deed hij dus toch wel. Ik vind wel dat het verhaal een beetje te afstandelijk geschreven is het is jammer dat niets vanuit hem gezien wordt. Zo schrijft Rober Anker van het Parool: “Ik sluit niet uit dat Leon de Winter zijn eigen preoccupatie met het jodendom op [Sokolov] heeft geprojecteerd, maar door dat te doen heeft hij de afstand tot zijn personage erg groot gemaakt en dat geldt ook voor de (in mijn geval bovendien niet joodse} lezer. Daar komt nog bij dat het hele verhaal buitengewoon afstandelijk geschreven is, ‘behandeld’ zou ik haast willen zeggen. Alles gaat wel over [Sokolov], maar niets is vanuit hem gezien. Zijn gedachten leren we zo kennen: ‘Alles was mogelijk, maar als hij niet ten onder wilde gaan aan de aberraties van zijn door de wodka aangetaste hersenen, dan moest hij weerstand bieden aan de bizarre gelijkenis van de moordenaar met Lev.”

Morele argumenten

Uitwerking n.a.v. het themaonderzoek

Leon de winter, de ruimte van Sokolov

Wat voor soort karakter hebben de vrienden?

De hoofdpersonen van het boek zijn Sokolov en Lev. Ze zijn elkaars tegenpolen en dat blijkt uit hun karakter.

Sokolov

Sokolov is een luchtvaarttechnicus die op straat is gezet. Hij is ontzettend slim en zat vroeger op een school voor begaafde leerlingen waar hij Lev leert kennen. Sokolov is joods en komt hier op zijn tiende pas achter omdat zijn ouders het Hij werkt verhuisd naar Israel waar hij als straatveger gaat werken. Het is een man van een sterk geweten, hier lijdt hij ook onder. Hij is bang om fouten te maken en als hij ondervraagd wordt dan wordt hij super zenuwachtig. Bij leugentesten faalt hij ook altijd vanwege zijn zenuwen. In het begin van het boek is het een zware alcoholist die het allemaal niet meer ziet zitten. Door de drank komt hij in hogere sferen. Hij is dagelijks op weg naar de sterren waar hij ook zijn raketten naar toe stuurt. Dit is dus ook meteen de dubbele verklaring van de titel, de ruimte van Sokolov. Zoals al gezegd is Sokolov iemand die zich aan zijn principes houdt. Zijn principes, dus die duidelijkheid wenst hij omdat hij anders bang is voor de chaos in de wereld. Sokolov is het personage vanuit wie wij het verhaal volgen. Hij ontmoet zijn beste vriend Lev weer na jaren, en we komen via Sokolov’s dronkenschappen erachter dat Lev, Sokolov al een aantal malen bedrogen heeft.

Als Sokolov op een dag de straat aan het vegen is wordt er voor zijn neus een moord gepleegd. Hij herkent in de dader zijn oude vriend Lev. Sokolov vlucht naar huis en wordt dronken. Sokolov wordt uit zijn slaap ontwaakt door Lev die bij zijn bed zit. Hij redt hem uit de goot en biedt hem een topfunctie aan in een van zijn nieuwe bedrijven in de wapenindustrie. Door Sokolov’s omgang met Lev verandert hij uiteindelijk in dezelfde soort persoon als Lev. Een moord plegen, daar zit hij niet meer mee. Over het uiterlijk van Sokolov komen we niets te weten.

Lev

Lev is het tegenovergestelde van Sokolov. Hij is een echte business man, een regelaar en een goede koopman. Lev is er van overtuigd dat je in dit leven het niet al te nauw moet nemen met de regels. Hij verkent graag de grenzen van het menselijk gedrag, zoals hij destijds ook de ruimte heeft verkend. Hij voorziet alle zetten van zijn mede- en tegenstanders en beweegt zich zo naar de top. Lev heeft Sokolov leren kennen toen hij ongeveer 15 was op een school voor uitzonderlijk slimme leerlingen. Ondanks dat Lev ontzettend slim is ziet hij er niet zo uit.

Citaat 1: “Het was een stoere jongen achter wiens puberale behoefte aan overdrijving en nonchalance Sasja aanvankelijk geen briljante geest kon ontdekken. Lev Lezjawa rookte als een ketter en in de wasruimte bij de wc’s haalde hij na tien dagen zwijgende aanwezigheid (hij had nog geen vrienden gemaakt, keurde niemand een blik waardig) demonstratief een zakflesje wodka te voorschijn” (blz. 24)

Lev houdt zich bezig met duistere zaken en draait zijn hand niet om voor het plegen van een moord. Lev is iemand die vreemdgaat met andermans vrouwen. Hij liegt en bedriegt en doet dat zelfs bij zijn beste vriend. Hij ging vreemd met Sokolov’s ex-vrouw en de nieuwe vriendin van Sokolov zwicht ook voor Lev zijn charmes.

Hoe reageert de buitenwereld op de vriendschap?

Beide personen hebben niet veel familie of vrienden om zich heen dus er zijn weinig mensen die reageren op de vriendschap. Alleen Sokolov’s vriendin Tanja reageert positief op de vriendschap. Ze vindt dat Sokolov uit zijn sombere fase is gekomen en nu een man is die veel bezit. Ze vindt dat de invloed van Lev goed is. Grappig genoeg gaat ze uiteindelijk vreemd met Lev.

Hoe is de vriendschap ontstaan?

De vriendschap tussen Sokolov en Lev is ontstaan toen beide jongens ongeveer 15 jaar oud waren. Sokolov zat op een school in de Sovjet-Unie voor bijzonder slimme kinderen. Hij studeerde hard en haalde de hoogste cijfers van de klas. Als het nieuwe schooljaar begint komt Lev bij Sokolov in de klas. Zijn prestaties zijn even goed als die van Sokolov, alleen Lev werkt er niet voor. Ondanks dat Sokolov eerst een afkeer tegen de arrogante Lev heeft worden ze uiteindelijk wel vrienden.

Hoe gaat de hoofdpersoon met de vriendschap om en hoe denkt hij over zijn/haar vriend(in)?

Sokolov ziet Lev als iemand waar hij tegenop kan kijken. Door zijn stoere uiterlijk en gedrag valt Sokolov een beetje in het niet. Sokolov loopt Lev achterna, ondanks dat het tegen zijn principes is, omdat hij uiteindelijk toch een goed en rijk bestaan wil hebben in Israel. Lev maakt hier misbruik van om Sokolov alle vervelend klusjes op te laten lossen. Ik denk ook dat Lev, Sokolov maar ziet als een slimme “nerd” waar hij gemakkelijk misbruik van kan maken. Daarom blijft hij ook vrienden met Sokolov, als het uiteindelijk goed met hem gaat en hij Sokolov niet meer nodig heeft, probeert hij Sokolov te vermoorden.

Wat stopt de hoofdpersoon zelf in de vriendschap?

Sokolov kijkt eigenlijk een beetje tegen Lev op. Ze zijn elkaars tegenpolen maar ondanks dat delen ze wel dezelfde interesses wat betreft de ruimtevaart. Sokolov is een trouwe vriend die veel voor Lev over heeft en doet. Zelfs als Lev hem meerdere malen bedriegt blijft hij Lev zien als zijn vriend. Lev daar en tegen ziet Sokolov niet echt als een vriend maar meer als iemand die gemakkelijk is om te manipuleren en te gebruiken. Dit doet hij dan ook, hij maakt misbruik van Sokolov’s principes en gaat met Sokolov’s ex-vrouw en zijn huidige vrouw naar bed. Sokolov wordt dus tot op twee keer toe bedrogen maar laat het rusten. Op het eind probeert Lev, Sokolov zelfs uit de weg te ruimen. Dit gebeurt nadat hij hem eerst, wederom, gebruikt heeft om een moord te plegen op iemand die zijn bedrijf in de weg ligt. Sokolov komt er door een ongeluk/toeval achter dat Lev dit wil doen. Hij gaat naar huis waar hij er ook nog eens achterkomt dat Lev met zijn vrouw naar bed gaat en plaatst vervolgens een bom onder Lev zijn auto. Lev gaat dood en omdat ze het geld van hun bedrijf delen krijgt Sokolov al het geld en leeft dus als een rijk man verder.

Wat heeft de vriendschap voor invloed op de hoofdpersonen? Is er onder andere sprake van emotionele afhankelijkheid?

De vriendschap heeft een negatieve invloed op Sokolov. Lev is altijd de stoere jongen geweest die graag de grenzen opzoekt. Sokolov echter, houd zich aan zijn eigen principes en houdt niet van ‘slechte’ dingen. Als Lev Sokolov onderdruk zet zwicht deze toch omdat hij graag een welvarend bestaan wil. Lev oefent veel invloed uit op Sokolov, hij laat hem een moord plegen waar Sokolov in eerste instantie niet eens toe instaat is. Ook waadt Sokolov zich door Lev in de gevaarlijke onderwereld van drugs en wapenhandel. En dat allemaal terwijl Sokolov in eerste instantie een nette, maar arme, man was die volgens zijn eigen sociale principes leefde. Lev echter, trekt zich niets van Sokolov aan. Sokolov heeft daarom ook op geen enkele manier invloed op Lev. Ook al weet Sokolov dat Lev mogelijk de man in het begin vermoord heeft is deze te zwak om Lev zijn mooie praatjes te kunnen weerstaan. Ik denk dat Lev in het begin wel bang was dat Sokolov hem zou verraden en daarom heeft hij hem ook een alternatief aangeboden.

Is er verschil tussen het begin en het eind m.b.t. de vriendschap?

Er is wel degelijk een verschil tussen het begin van de vriendschap en het eind van de vriendschap. In het begin van de vriendschap lijkt Sokolov al het bedrog van Lev te accepteren. Op het eind van de vriendschap is Sokolov als het ware verandert in Lev en accepteert het bedrog niet meer langer. Als Lev probeert Sokolov te vermoorden lijkt het alsof er van binnen iets in Sokolov knapt. Hij besluit een einde te maken aan hun ‘vriendschap’ en vermoord Lev.

Mijn hoofdvraag luidde: Heeft de vriendschap een positieve of een negatieve uitwerking op de hoofdpersonen? Ik denk dat er maar bij een van mijn boeken gesproken kan worden over een negatieve uitwerking en dat is bij de ruimte van Sokolov door Leon de Winter. Het is wel duidelijk dat Sokolov door Lev gechanteerd/gestimuleerd en bedrogen wordt om slechte dingen te doen. Sokolov leefde altijd als iemand die zich strikt hield aan zijn eigen regels, hij ontwikkelt zich door Lev’s invloed tot iemand met meer morele ruimte. Doordat hij met Lev omgaat en graag wat van zijn leven wil maken is hij in staat een moord te plegen. Ondanks dat Lev hem dreigt anders alles af te nemen vind ik niet dat hij dit had moeten doen. Dit bewijst maar hoeveel invloed Lev eigenlijk op Sokolov heeft. Grappig genoeg heeft Lev zijn invloed ook een negatief op Lev zelf, als hij uiteindelijk vermoord wordt door zijn ‘vriend’ Sokolov omdat hij een verhouding heeft met Sokolov’s vriendin.

De verschillende kanten van een vriendschap

De negatieve uitwerking

De positieve uitwerking

In het boek de onzichtbare jongen van Berlef heeft de vriendschap op beide hoofdpersonen (vrienden) geen negatieve uitwerking. Er zou dus sprake moeten zijn van een positieve uitwerking. Het is niet zo dat beide jongens er later nog iets aan hebben aangezien de vriendschap verwatert. In het begin heeft de vriendschap wel een beetje een positieve uitwerking op Max omdat hij als vriendloze/nieuwe jongen in de klas van Wouter komt. Doordat Wouter bevriend met hem raakt voelt hij zich wat minder eenzaam. De vriendschap heeft op Wouter een positieve uitwerking want zonder Max had hij waarschijnlijk zijn eindexamen niet gehaald. Ook vergaart Wouter door Max meer kennis want Max leert hem dingen waar Wouter nog nooit van gehoord heeft. Als later de vriendschap verwaterd heeft Wouter hier wel een beetje moeite mee waaruit blijkt dat hij zijn vriendschap met Max toch als iets waardevols zag.

In sleuteloog van Hella S. Haasse verwatert de vriendschap, mede dankzij Dee’s gedrag tegen Herma, ook. De vriendschap heeft geen negatieve uitwerking op Herma’s persoonlijkheid. Ze heeft zicht er uiteindelijk bij neer kunnen leggen dat zij en Dee nooit meer vriendinnen zullen worden zoals ze ooit waren. Wel blijft ze nog de hoop houden want ze gaat immers steeds opzoek naar Dee en vraagt zich toch af wat er met haar is gebeurd.

Waar ik nog niet aan had gedacht

Toen ik aan het thema vriendschap dacht, dacht ik automatisch aan de positieve kanten van vriendschap. Wat best grappig is aangezien ik niet echt een optimist ben maar eerder een pessimist. Ik had me in eerste instantie niet meteen gerealiseerd dat er in een vriendschap zoveel bedrog kan voorkomen zoals bijvoorbeeld in de vriendschap tussen Sokolov en Lev. Ik geloof ook niet dat het een echte vriendschap is, het is meer een vriendschap waarin de een profiteert van de ander. Ik ben dus achter de mogelijk, negatieve kant van vriendschap gekomen. Dit boek heeft er bij mij daarom ook voor een verrassend effect op vriendschappen gezorgd.

Hoe vriendschap tot uiting komt

In het boek de onzichtbare jongen kwam de vriendschap het duidelijkst naar voren vond ik. Hier draait het continu om Wouter en Max en gaat het echt om hun vriendschap zonder de vriendschap zou het boek niet kunnen bestaan. In de ruimte van Sokolov vond ik dat vriendschap het minst naar voren kwam en dit is dan ook een boek waarin de vriendschap weggelaten had kunnen worden. Het had ook zo kunnen zijn dat Sokolov en Lev partners worden en dat Sokolov door Lev wordt aangezet een moord te plegen, waardoor hij karakterontwikkeling doormaakt. Als Sokolov uiteindelijk Lev vermoord kan dat ook zijn door bedrog zoals nu ook onder andere het geval was maar ik vind dat dit verhaal ook over de wapenhandel had kunnen gaan. Het verhaal gaat namelijk over bedrog en over oorlog en dat had net zo goed duidelijker aanbod kunnen komen. Vriendschap is, vind ik, de rode draad door het verhaal.

Wat ik u kan aanraden

Ik vond het boek de onzichtbare jongen van Bernlef het leukste boek om te lezen. Het boek leest gemakkelijk weg en de vriendschap tussen Wouter en Max wordt luchtig beschreven. Ik vond het bijzonder om te lezen over twee jongens, die elkaars tegen polen zijn, die bevriend worden. Ik vind het ook bijzonder dat Wouter ondanks Max zijn rare gedrag toch nog trouw aan hem blijft. Misschien uit medelijden, maar misschien ook wel omdat hij nog steeds gelooft in die vriendschap. Ook vond ik dat het verhaal op een lichte manier overging naar andere onderwerpen zoals hardlopen en Max die gek wordt. Dat laatste is iets wat je eigenlijk in het begin van het boek wel verwacht. Ik vind het overigens wel erg bijzonder dat Wouter bevriend raakt met zo iemand als Max. Ik zou helemaal gek worden van dat zweverige gezwam over de wind.